برزخ در لغت به معنای جداکننده، حایل، جداکنندۀ مخفی و حد وسط بین دو چیز است. اهل لغت درباره ریشه این کلمه دو قول دارند: برخی معتقدند این کلمه از واژه «براز» با فتح باء گرفته شده است. براز به معنای زمین پهناوری است که بین دو دریا یا بین دو رودخانه بزرگ فاصله انداخته است. سپس کلمه برزخ از معنای اصلی خود خارج شد و توعه یافت و درباره هرچیز که بین دو چیز دیگر فاصله می انداخت و آن ها را از هم جدا می‎کرد، به کار رفت؛ به گونه‎ای که حد فاصل(مرز) سایه و آفتاب را هم برزخ نامیدند. روایات فراوانی در خصوص برزخ بیان شده است، قال الصادقُ (ع): « امّا فی القیامةِ فَلَکُم فی الجَنَّة بِشَفاعَةِ النَّبیِّ المُطاعِ و وَصیّ النّبیِّ و لکنّی والله أتَخَوَّفً علیکم فی البَرزَخِ! ». امام صادق می فرماید: اما در روز قیامت برای ورود به بهشت شفاعت پیامبر و جانشین پیامبر شامل حال شما می شود، و اما من و به خداوند سوگند برای شماها از عذاب برزخ بیم دارم. مراد از عالم برزخ، همان برزخ در اصطلاح متکلمان یا همان برزخ در اصطلاحات دینی، یعنی عالم میان مرگ و قیامت و به تعبیر رایج متکلمان، عالم قبر می باشد. اکنون باید وجود داشتن یا وجود نداشتن عالم برزخ بررسی شود؛ یعنی بررسی شود که آیا حقیقتا انسان پس از مرگ تا قیامت در عالم برزخ به سر می برد یا این گونه نیست آیا میان مسلمانان وجود عالم برزخ امری ضروری است به این معنا که هیچ مسلمانی آن را انکار نکرده است و اگر کسی آن را انکار کند، در زمرۀ مسلمانان قرار ندارد یا میان مسلمانان نیز وجود عالم برزخ امری ضروری نیست و می‎توان کسانی را یافت که عالم برزخ را انکار می‎کنند و در عین حال مسلمان اند.

برزخ به معنای حدفاصل بین دنیا و قیامت می باشد که گاهی نیز آن را با نام هایی چون عالم مثال و برزخ نزولی می خوانند. انسان با مرگ جسمانی از مرتبه مادی عبور کرده و به عالم برزخ و بعد به عالم عقول راه می یابد. انسان در فاصله عالم برزخ از نوعی حیات برخوردار است و میزان طولانی شدن مدت برزخ برای اشخاص، به میزان تعلقات آنان به دنیا بستگی دارد. این مرحله تا قیامت کبری ادامه دارد تا انسان برای حساب عمومی حاضر گردد. تحقیق پیشِ رو با عنوان «ماهیت عالم برزخ در نگاه اندیشمندان مسلمان» می باشد که هدف از انجام آن، بررسی نظرات اندیشمندان مسلمان درخصوص ماهیت و چیستی عالم برزخ و ویژگی های آن می باشد. روش تحقیق در این مسأله تحلیلی-توصیفی است که این مهم با مراجعه به آیات و روایات و تفاسیر مفسرین و اندیشمندان اسلامی محقق گردید. یافته های تحقیق نشان می دهد که عالم برزخ عالَمی ما بین دنیا و قیامت است که هر انسانی بعد از وفات وارد آن می شود و باتوجه به اعمال نیک و بدی که در این دنیا انجام داده در برزخ جزا داده می شود. به باور ایشان برزخ همان قبر است و همین که انسان وارد قبر می شود یعنی وارد برزخ شده است. دیدگاه اندیشمندان مسلمان درباره ماهیت عالم برزخ یکسان بوده و غالب ویژگی های عالم برزخ از نظر ایشان با هم شباهت دارد. از جمله: شباهت بدن برزخی به جسم لطیف، تشابه عالم برزخ به عالم رؤیا، بالارفتن درک و آگاهی انسان در برزخ، بهشت و جهنمی بودن برزخیان و…

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdF) مراجعه فرمایید.

چکیده فارسی:عالم مثال، که در متون دینی از آن به برزخ یاد شده است، مرتبه ای از هستی است که، از یک سو به دلیل داشتن آثار ماده (کم، کیف، وضع و ...) شبیه عالم جسمانی طبیعی است و از سوی دیگر، به خاطر تنزه از ماده، شبیه عالم مجردات محضه است. این عالم به خاطر رتبه بالاتری که از عالم ماده دارد، بر آن اشراف و علیت دارد و از این جاست که حقایق و موجودات عالم مثال، به مراتب از موجودات عالم ماده، قوی تر و بزرگ تر است؛ این رابطه بین موجودات عالم عقل و موجودات عالم مثال نیز برقرار است.از مهمترین و جدی ترین مسائل عوالم پس از مرگ مساله تکامل نفوس بعد از ارتحال از این نشائه و انقطاع از بدن طبیعی عنصری است و زیربنای این بحث مساله وجود زمان و عدم آن در عالم برزخ می باشد تکامل برزخی از جهت نقل و منطق وحی امری محقق و مسلم است و متون اسلامی مربوط به نظام های اخروی و عوالم بالاتر که در بازگشت انسانها پیش روی آنهاست پر از اشاراتی و نکاتی است که دلالت بر تکامل روح در آن نظام دارد.   چکیده عربی:عالم المثال الذی هو مذکور فی النصوص الدینیه و یعبر عنه بعالم البرزخ مرتبه من الوجود یشبه من جهه وجود آثار الماده (الکم و الکیف و الوضع ...) بالعالم المادی الطبیعی و من جهه تنزهه عن نفس الماده یشبه عالم المجردات المحضه، تلک العالم بماله من المزیه للعالم المادی عله له و من اجل ذلک ان الحقایق و الموجودات المثالیه اقوی من الموجودات المادیه و اکبر منها، کما ان تلک الرابطه موجوده بین عالم العقل و المثال، من المباحث المهمه و الجدیه فحول عوالم بعد الموت، مساله تکامل النفوس بعد ارتحالها من النشاته المادیه و انقطاعها من البدن الطبیعی العنصری و مبنی هذا البحث مساله وجود الزمان و عدمه فی عالم البرزخ و التکامل البرزخیه امر معلوم و مسلم من جهه النقل و العقل و المتون الدینیه مملوء بالاشارات و النکات حول النظامات الاخرویه و العوالم العالیه تدل علی تکامل الروح فی ذاک النظام.

براساس آموزه های دینی، عالم برزخ عالمی است میان عالم طبیعت وقیامت که انسان بعداز زندگی دنیوی تا فرارسیدن قیامت، درآن عالم خواهدماند. وجود چنین عالمی از دیدگاه شرع، ضروری است، علاوه براین، در متون عرفانی وفلسفی وجود عالم برزخ به عنوان پیوند دهنده و حدوسط عالم ماده وعالم معنا، شناخته شده است. براساس آثار شیخ اشراق، عالم برزخ در مرتبه ای از مراتب عالم مثال مقیّد ودر قوس صعود جای دارد که صور خیالی آن عالم، معلول حهات فاعلیت نفس انسانی است. مراد از برزخ شرعی نیز همین برزخ صعودی است که مرز مقدرّ معاد از آنجا شروع می شود. امّا این فیلسوف گرانقدر، برای سعادت وشقاوت پس ازمرگ، به تحقق جسم در بعضی مراتب وعدم ضرورت آن در تمام مراتب، معتقد است. دراین مقاله، نگاه شیخ اشراق به عالم برزخ وتبیین جایگاه نفوس پس از مرگ ازدیدگاه آن حکیم با تاکید بر آیات وروایات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

شهادت و مرگ پایـان حیات انـسان نیست، انتقال از حیاتی به حیات دیگر و ورود به عـالم جـدیدی است که عالی تر و گسترده تر از عالم مادی به نام عالم برزخ می باشد؛ حیات برزخی یا جهان پس از مرگ و مراحل مختلف آن از مـهمترین آمـوزه های دینی است. عدم اطلاعات یکسان از کیفیت حیات برزخی، منشأ اختلاف بین اندیشمندان اسلام شده است. آنچه واضح است این است که بدون راهنمایی وحی مسائل آن برای انسان غیرقابل دسترسی است و بهترین منبع برای شناسایی و کـشف ابعـاد و زوایـای آن قرآن و روایات است. این پژوهش از نوع کاربردی، و با بهره گیری از فرایند تحقیق کتابخانه ای از منابع اسلامی داده ها را گردآوری و با روش کیفی توصیفی – تحلیلی به تجزیه و تحلیل پرداخته است. هدف این پژوهش « تبیین حیات شهداء در عالم برزخ در آیات و روایات » است. اینکه مراد از حیات در عالم برزخ چیست؟ حیات شهداء در این عالم چگونه است؟ آیا منظور از حیات برزخی شهداء، ارواح در عالم پس از مرگ است ویا حیات جسمانی و مادی؟ آنچه قطعیت دارد این است که مراد زنده بودن جسمی شهداء نیست، جسم آنها مانند جسم دیگران متلاشی و از بین می رود. با بررسی آیات و روایات این نتیجه به دست آمد که منظور از حیات شهید، حیات برزخی است که ارواح در عالم برزخ نزد خدا زنده اند و روحشان از نعمت هایی که خداوند روزی آنان کرده بهره مند می شوند، و آرامش و سروری به آنان دست می دهد.

یکی از مسائل مهم در اعتقادات اسلامی، بحث معاد بوده و مسئلۀ عالم قبر و برزخ نیز جزء چالش برانگیزترین مباحث معاد است. در میان جریان نومعتزله، حسن حنفی جایگاه ویژه ای دارد. ایشان عالم قبر را فاقد حقیقت عینی دانسته و آن را زاییده ذهن بشر می داند. وی عذاب قبر را یک تصور عامیانه می داند که انسان آنچه را که در محسوسات می بیند، به عالم قبر که از دید پنهان است، نسبت می دهد. به اعتقاد وی باور به عالم قبر در اسلام، برگرفته از ادیان گذشته ازجمله یهودیت و مسیحیت و اقوام گذشته، نظیر مصریان است. همچنین ایشان به مباحث مطرح شده در مورد عالم قبر و برزخ مانند نحوه و هدف از پرسش و پاسخ، چگونگی پاداش و جزا در عالم قبر و برزخ، اشکالات متعددی وارد می کند و ادله عقلی و نقلی در این زمینه را به چالش می کشد. البته مدعیات حسن حنفی در باب عالم قبر و برزخ مبتنی بر مبانی فکری غلطی است که اتخاذ کرده است و در این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به آنها پاسخ داده شده است.

از آنجا که مساله اختیار و عقل در فلسفه و کلام اسلامی بسیار مورد توجه بوده است و در حوزه انسان شناسی نیز همواره از مباحث اصلی تلقی می شود، هدف این مقاله پرداختن به جایگاه آن در زندگی برزخی است. چون موضوع تمام رفتارها و خلقیات آدمی نفس است و نفس مراتب مختلف دارد و از جمله مراتب آن تعقل و اراده است و همه کمالات آدمی بر نفس مترتب می شود و از طرف دیگر نفس یک حقیقت جاودانه است می توان نتیجه گرفت قوا و مراتب آن نیز جاودان است و همان طور که نفس می تواند در وعای دنیوی تعقل و تصمیم گیری کند در وعای برزخی نیز بر این دو امر قادر است و اگر بپذیریم نفس موضوع استکمال برزخی است و قدرت تعقل و اختیار دارد می توان نتیجه گرفت که به جز محدودیت ها و تعارض ناشی از آن، که در زندگی دنیوی منجر به خطا یا گناه می شود، نظام زندگی گروهی و خانوادگی با همه شرایط موجود در دنیا در زندگی برزخی نیز وجود دارد.بنابراین اختیار انسان به معنای انجام ثواب و یا ارتکاب گناه نیست بلکه انتخاب میان خوب و خوب تر است که در این انتخاب ملکات نفس، که وی از زندگی دنیوی با خود به همراه برده است، می توانند علل عمده باشند. بنابراین، اختیار برزخی تحت تاثیر اختیار انسان در زندگی دنیوی و به عبارت دیگر در طول آن قرار دارد. از آنجا که انسان معاصر از نظر معنوی با چالش های زیادی، مانند معناداری زندگی و رنج ها و دردهای موجود در این جهان، مواجه است، استکمال برزخی و لازمه آن، یعنی اختیار در برزخ، می تواند به معناداری زندگی و ایجاد روح امیدواری در انسان و انگیزه بیشتر برای گرایش به خیر و نیکی و دستیابی به سعادت موثر باشد.

چکیده فارسی:عالم برزخ مرحله ای از عوالم وجود و حد فاصل میان جهان محسوس و آخرت است که انسان پس از مرگ در قالب بدن مثالی یا جسم برزخی وارد آن می شود؛ این موضوع هم در قرآن و روایات و هم از نگاه کلام اسلامی قابل اثبات است، که متکلمان به کمک معارف نقلی به موضوع قبر و برزخ و مسائل پیرامون آن مانند: سوال و جواب و عذاب در قبر، حیات برزخی، تکامل برزخی، پاداش و کیفر برزخی، مساله شفاعت در برزخ، ارتباط اهل برزخ با اهل دنیا و مدت زمان وقوف در برزخ، و ... استدلال کرده اند. به جهت گستردگی بحث در این نوشته سعی شده است که موضوعات یاد شده فقط از نگاه معارف نقلی و کلامی به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گیرد و تحقیق آن از نگاه فلسفی و عرفانی به زمان دیگری موکول شده است. چکیده عربی:یمثل عالم البرزخ مرحلة من مراحل عوالم الوجود، و هو الحد الفاصل بین العالم المحسوس و عالم الآخرة، و یدخل فیه الإنسان بعد موته فی قالب البدن المثالی أو الجسم البرزخی. و هذا الموضوع یمکن إثباته عن طریق القرآن و الروایات کما یمکن إثباته من جهة الکلام الإسلامی، حیث یستعین المتکلمون بالمعارف النقلیة للاستدلال علی موضوع القبر والبرزخ و ما یتعلق بهما من المسائل کالسؤال و الجواب و العذاب فی القبر، و الحیاة البرزخیة، و التکامل البرزخی، و الثواب و العقاب البرزخی، و مسألة الشفاعة فی البرزخ، و علاقة أهل البرزخ مع أهل الدنیا، و طول فترة الوقوف فی البرزخ.و لتشعب هذه المواضیع و اتساع مساحة البحث فیها اقتصرنا فی هذه المقالة علی البحث عن العناوین المذکورة من منظار المعارف النقلیة و الکلامیة فقط، موکلین تحقیق الموضوع من الناحیة الفلسفیة و العرفانیة إلی فرصة مناسبة أخری.

زمان و مکان یکی از ابعاد موجودات عالم طبیعت است. در اینکه در قیامت زمان و مکان وجود ندارد، هیچ اختلافی بین مفسران و دانشمندان مسلمان نیست؛ همان گونه که در خصوص وجود این دو در عالم طبیعت نیز اختلافی نیست. از آن رو که این دو(زمان و مکان) در آیات قرآن و روایات اهل بیت علیها السلام به نوعی به انسان در عالم برزخ هم نسبت داده شده، این نوشتار با روش «تطبیقی، تحلیلی، انتقادی»، به بررسی آیات و روایاتی که زمان و مکان را به برزخ نسبت داده اند، پرداخته و هدف آن، رفع تعارض بین ادلة عقلی و نقلی در خصوص زمان و مکان است. نفس مجرد انسان در عالم برزخ، فاقد ابعاد زمانی و مکانی است و آنچه را در آیات و روایات در این خصوص گفته شده می توان به یکی از معانی زمان و مکان مثالی، ارتباط با زمان و مکان عالم طبیعت، احاطه و اشراف بر زمان و مکان عالم طبیعی و مانند آن حمل نمود که بین ادلة عقلی و نقلی به نوعی جمع شود و تعارض بدوی آنها برطرف گردد.